Dünya iqtisadi mexanizmi və COVİD-19 – TƏHLİL - FOTO
Dünya İqtisadiyatı çox mürəkkəb və qloballaşmış, öz tendensiyalarına, aspektlərinə söykənən sistemdir. Mövcüd olan nəzəri konsepsiyaların daha da düzgün işləməsi, interpretasiyaların orientirləşdirilməsi və təməli şəkildə düzgün iqtisadi mexanizmlərin qurulması məhz beynəlxalq əlaqələrin və dünya iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir.
Amerikan iqtisadçısı Ceyms Dyuzenberri qeyd etdiyi kimi: Dünya iqtisadiyyatının əsası, ümumilikdə, iqtisadi elmin əsası insanların qurduğu münasibətlərə söykənir. Doğrudan da bu gün mövcüd olan iqtisadi mexanizm məhz insanların öz yanaşmalarından və iqtisadi baxışlarından, daha doğrusu yaratdığı münasibətlərdən çox asılıdır.
Belə ki, dünyada baş verən həm iqtisadi bum, eyni zamanda da iqtisadi tənəzzül yaranmış olan teoretik konsepsiyaların nəticəsidir. Nəticə etibarı ilə yaranmış olan, situasiya qurulmuş olan iqtisadi mexanizmin və sistemin silkələnməsinə səbəb olur. Bu da, iki cür ola bilər, ya inkişaf, və ya tənəzzül…
Yaşamaqda olduğumuz qloballaşmış iqtisadiyyat yaxın gələcəkdə bəzi neqativ halların mövcüdluğuna dəlalət edir.
Business İnsider nəşrinin məlumatına görə Dünya iqtisadiyyatı 2009-cu ildə yaşanan maliyyə krizisinin daha da sürətlisini yaşaya bilər. Belə ki, Bank Amerika ekspertlərinin rəyinə əsasən 2020-ci ildə Çin iqtisadiyyatı mövcüd olan epidemiyaya görə (koronavirus) iqtisadi artımı 5.6%-dən 5%-dək enmə ehtimalı var. Hətta bəzi iqtisadçıların rəyinə əsasən isə, bu rəqəm 2.2%-dək enə bilər.
Yaşanan mövcüd epidemiyanın, daha doğrusu yanlış qurulmuş iqtisadi mexanizmin nəticəsi olaraq dünya iqtisadiyyatında ümumi inkişaf 2020-ci ildə 2.8%-dək enəcəkdir ki, bu da on il bundan öncə yaşanan maliyyə krizisindən də acınacaqlı göstərici hesab edilir. Son on ildə dünya iqtisadiyyatında ən aşağı göstərici 3%-dən yuxarı olub ki, bu da sabit hal hesab edilir.
Lakin Beynəlxalq Valyuta Fondunun nümayəndəsi Kristalina Georgiyevnanın qeyd etdiyi kimi, yaşanan epidemiyanın cari ilin ikinci kvartalında səngiməsi ümumilikdə, Cin iqtisadiyyatının qismən artım tempinə səbəb olacaq. Nəticə etibarı ilə BVF-nin bu illik proqnozları 3.3%-lik iqtisadi artımla müşahidə ediləcək.
Eyni zamanda da unutmayaq ki, yaşanan bu epidemioloji sarsıntı ümumilikdə Dünya iqtisadiyyatına milyardların itirilməsinə səbəb olmaqdadır. Bu isə, ən azı növbəti 2 il ərzində bərpa meyarını tələb edir…
Oxford Economiks Mərkəzinin rəyinə əsasən isə 2020-ci ildə dünya iqtisadiyyatında epidemiyanın vurduğu ziyanın nəticəsi ən azı 1.1 trilyon ABŞ dolları həcmində olacaq. Bunu əyani halda təsəvvür etmək özlüyündə böhranın nə qədər dağıdıcı və məhv edici olduğunun şahidiyik.
Bəzən bunu iqtisadi terminlə “spillover efffects”, yəni ciddi yan fəsadların meydana gəlməsi adlandırırlar. Əslində bunu pandemiya da adlandırmaq olar, çünki bu pandemiyanın yaşatdığı fəsadlar ümumilikdə Dünya iqtisadiyyatına olduqca və sağalması zaman alan fəsadlar törətməkdədir…
Yaşanan istənilən böhran və ya xaotik məqam və an növbəti artımın və inkişafın təməli deməkdir. Belə ki, düşünün, təkcə farmaçeftika üzrə Çindən asılılıq 85% təşkil edirmiş. Bu heç də normal hal deyil, çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadi mexanizm mürəkkəb olduğu kimi, onun düzgün formalaşdırılması da mürəkkəb, eyni zamanda da ciddi diqqət tələb edən konsepsiyanı təşkil etməlidir.
Bir faktı nəzərinizə çatdırım, təkcə ötən il Pekin hava limanı 100 milyondan artıq insan qəbul etmişdir, və Çin əhalisi isə bunun müqabilində 150 milyondan çox vətəndaşını 140-a yaxın ölkəyə səyahətini təşkil edib. Bu ilin fevral ayında isə bu rəqəm ötən ilin həmin dövrü ilə müqayisədə düz 87% azalma ilə müşahidə edilib. Beynəlxalq daşımaçılıqda COVİD-19 pandemiyasının səbəbi olaraq Avropadan Çinə doğru 100-ə yaxın bərənin çatdırılması dayandırılıb.
Londonun məşhur “Harrods” ticarət mərkəzinin rəsmi hesabatına görə, təkcə 2019-cu ildə Çin vətəndaşlarının həmin ticarət mərkəzində sərfiyyatı 300 milyon funt sterlinqdən artıq olub ki, bu da ümumilikdə mərkəzin illik 10%-lik gəlirini təşkil edir.
İndi təsəvvür edək, dünya iqtisadiyatı hansı rəqəmlərlə rastlaşır və bu pandemiyanın fəsadları nə deməkdir.
Lakin unutmayaq ki, baş verən istənilən reçessiya və ya tənəzzül növbəti artımın və proqresin mövcüdluğuna dəlalət edir və çox ümidvarıq ki, yaşanan iqtisadı tənəzzül ümumilikdə dünya iqtisadiyyatı üçün daha da sərfəli və pozitiv mexanizmlərin işlənib hazırlanmasına təkan verəcək.
Qafar Əliyev – iqtisadçı ekspert
